ЧЫЗГÆРВЫСТ ÆМÆ ЧЫНДЗХАСТ - Культура Осетии - Осетия - Статьи

1. Лæппу æмæ чызг кæрæдзийы зæрдæмæ куы фæцæуынц, æмæ куы сфæнд кæнынц сæ цард баиу кæнын, уæд лæппу бар ракуры чызгæй, цæмæй йæ минæвæрттæ барвита. Уый фæстæ лæппу хъуыддаг бамбарын кæны йæ бинонтæн. Бинонтæ бауынаффæ кæнынц, снысан кæнынц минæвæрттæ.

2. Чызг дæр йæ бинонтæн бамбарын кæны, уазджытæ сæм кæй æрбацæудзæн, уый. Чызджы бинонтæ сæхи бацæттæ кæнынц се 'рбацыдмæ.

3. Минæвæрттæ вæййынц æртæ-фондз адæймаджы (вæййы дзы лæппуйы сыхаг, хæдзары бинонтæй кæнæ хæстæджытæй исчи). Вæййы афтæ дæр, æмæ къухылхæцæг ацæуы минæвæрттимæ, куыд лæппуйы æрдхорд, афтæ. Фыццаг цыдæн æмбæлы усгур лæппуйæн бацæуын йæ минæвæрттимæ, фæлæ уый семæ не 'рбады, хицæн уатмæ йæ бакæнынц. Хæдзары бинонтæ усгур лæппуйы куы нæ фæзонынц, уæд æй сæхæдæг дæр бацагурынц фенынмæ.

4. Минæвæрттæн скæнынц фынг. Хистæрæн сын фæбады сыхаг нæлгоймаг, кæнæ та чызджы мыггагæй ас лæг. Хистæр басиды Хуыцауы номыл. Дыккаг сидт фæзæгъы Уастырджийы тыххæй. Уыцы сидты фæстæ уазджыты хистæр ныхасы бар ракуры æмæ бамбарын кæны, цы хъуыддаджы фæдыл æрбацыдысты, уый.

5. Бинонтæ сæ чызджы раттыныл разы куы вæййынц, уæд бадты хистæр уазджытæн фæзæгъы, мæнæ кæрæдзийы фенæм, хионтимæ ауынаффæ кæнæм, зæгъгæ, æмæ уын иннæ цыдæн нæ фæндон зæгъдзыстæм. Разы куы нæ вæййынц, уæд та минæвæрттæн æргом фæзæгъынц, ацы хъуыддаджы фæдыл сымахæн махмæ фæндаг нæй, зæгъгæ.

6. Фыццаг заманы-иу цалдæргай азты дзырдтой чызгыл. Фæлæ ныр ахæм рæстæг нал у. Иугæр лæппу æмæ чызг кæрæдзийы уарзынц, æгъдауыл сæ цард иу кæнынц, уæд уый хорздзинад у, æмæ сын сæ фæндаг ма халæм, афоныл сын хъæуы дзуапп раттын.

7. Фыццаг заманы фидыдтой лæппуйы хæдзары, федтой-иу, лæппуйæн хæдзар ис, æви нæ, кæдæм бацæудзæн сæ чызг, уый. Ныр арæхдæр фидауынц чызджы хæдзары.

8. Минæвæрттæ цæуынц хуыцауæхсæвы, кæнæ дыццæгæхсæвы. Нæй сын æрвитæн сабатæхсæвы æмæ майрæмæхсæвы. Къуыримæ чызджы хæстæджытæ кæрæдзийы фенынц æмæ сæ фæндон баиу кæнынц. Дыккаг хатт куы 'рбацæуынц минæвæрттæ, уæд сæм бинонтæ ракæсынц дзæбæхдæр цæстæй. Гæнæн æмæ амал куы уа, уæд минæвæрттæн ивæн нæй.

9. Минæвæрттæ дыккаг хатт куы бацæуынц, уæд сæ мидæмæ бахонынц. Æфсинтæ цæттæ кæнынц хъарм хæринаг, фæлæ уал сын раздæр сæ разы æрæвæрынц уазал хæринаг. Дыууæ-æртæ сидты фæстæ минæвæртты хистæр бамбарын кæны бадты хистæрæн æмæ фæзæгъы, куыд баныхас кодтам, афтæ æрбацыдыстæм дзуаппмæ, зæгъгæ. Хистæр сын разыйы дзуапп куы ратты, уæд æфсинтæ фынгмæ æрхæссынц æртæ чъирийы. Уазджыты хистæр мысайнаг æрæвæры чъириты раз. Мысайнаг дæттынц, йæ фадат кæмæн куыд амоны, афтæ. Бадты хистæр æртæ чъирийы скувы, æмæ бафидауынц. Фидаугæйæ, фысымтæ кусарт куы нæ акæной, уæд уый аипп нæ уыдзæн.

10. Куы бафидауынц, уæд фысымтæ æмæ уазджытæ кæрæдзийы къухтæ райсынц. Минæвæрттæ бацæуынц æфсинтæм æмæ уыдонæн дæр раарфæ кæнынц.

11. Фидыды фæстæ баныхас кæнынц, кæд саразой чындзæхсæв, ууыл. Бауынаффæ кæнынц, цал адæймаджы уыдзысты чындзхæсджытæ, стæй ма æндæр хъуыддæгтыл.

12. Хатгай чындзхасты бон кæнынц фидаугæ дæр. Уæд фидауджытæ чындзхæсджытæй рацæуынц чызджы хæдзармæ иу сахат раздæр. Чындзхæсджыты æрбацыдмæ бафидауынц, стæй семæ чындзæхсæвы æрбадынц. Ахæм фидыды чызджы хæдзарæй лæппуйы хæдзармæ æнæмæнг æмбæлы æртæ чъирийы, нозт æмæ кусартæй æртæ фæрсчы — фидауæггаг.

13. Фидыды фæстæ минæвæрттæ кæнæ фидауджытæ фынгæй куы сыстынц, уæд бацæуынц æфсинтæм. Кæрæдзийæн арфæ ракæнынц, нæ хæстæгдзинад фарнимæ уæд, зæгъгæ. Фыццаг заманы, фидаугæйæ, хæдзары бинонтæ кодтой кусарт — фыс, уæрыкк. Лæппуйы хæдзармæ æрвыстой фидауæггаг: æртæ чъирийы, нозт æмæ кусартæй хай (æртæ фæрсчы). Ныртæккæ кусарт кæнынц стæм хатт. Æфсинтæ уазджытæн нуазæнтæ авæрынц, уыдон сын раарфæ кæнынц æмæ сæ аназынц, уый фæстæ сын бар ис стъолыл нуазæнимæ къаффетты аргъ æрæвæрынæн.

14. Ныры рæстæджы лæппуйы хæдзарæй не 'мбæлы домын кусæрттаг, нозт, хойраг æмæ лæвæрттæ. Чызджы бинонтæ цыбыркъух куы уой, уæд сын лæппу йæ хæстæджытимæ баххуыс кæны, сæхимæ райсынц иуæй-иу фæлхæстæ чызгæрвитынæн дæр.

15. Фидыдæй иу къуыри фæстæдæр сиахс къухылхæцæгимæ, æмдзуарджынимæ, йе 'мгæрттимæ (фондзы онг) чызджы хæдзармæ бакæны сусæг цыд. Семæ бахæссынц лæвæрттæ æмæ адджинæгтæ.

16. Сиахсы каистæ æрбахонынц æрыгон фæсивæды, вæййы дзы хъазт æмæ фынгæвæрд.

17. Лæппуйы бинонтæ рагацау (цалдæр боны раздæр) сæрмагондæй фехъусын кæнынц чындзхæсджытæн. Уыдонæн вæййы хистæр. Хистæр вæййы чындзхæссæг сылгоймæгтæн дæр.

18. Чындзхæссæг æрвитынц, æгъдауджын, зарын æмæ кафын чи зоны, ахæм кæстæрты. Чындзхæсджыты хистæр вæййы кадджын, æгъдæуттæ хорз чи зоны, ахæм лæг.

19. Чындзæхсæвмæ æмæ чындзхæссæг цæуынц æрмæстдæр хуынд адæм. Æнæ хонæгæй цæуын у худинаг. Чындзхæсджыты нымæц æдæппæтæй фондз æмæ ссæдзæй фылдæр ма уа.

20. Хæдзары хицау чындзхасты бон чындзхæсджыты æрбахоны иу-дыууæ сахаты раздæр йæ хæдзармæ. Хицæнæй (æрмæстдæр уыдоны) æрбадын кæнынц фынджы уæлхъус. Кæрæдзийы базонынц. Сæ хистæр бамбарын кæны алкæмæндæр йæ хæстæ. Чыдзхæсджыты хистæр æмæ, фысымтæй кæмæн æмбæлы, уыдон хъуамæ ма ауадзой хæддзу чындзхæссæг. Хистæр скувы æртæ чъирийы. Фæкæнынц æрмæстдæр æртæ сидты: Стыр Хуыцауы, Уастырджийы æмæ бæркады тыххæй. Хистæр бамбарын кæны чындзхæсджытæн, цæмæй хæрзæгъдауæй сæхи равдисой, сæхиуыл фæхæцой карз нозтæй, тызмæг ныхас ма кæной, уой æгъдауджын æмæ æфсармджын.

21. Чындзхæсджыты хистæр сылгоймагæн баргонд вæййы, чызджы хæдзармæ цы хуын æрвыст цæуы, уый радзурын æмæ равдисын.

22. Хъуамæ чындзæхсæв райдайа 2-3 сахаты фæстæдæр чындзхæсджыты ацыдæй, цæмæй чындзы æрбахæссынмæ бадт ма фехæла. Уый у хъæлдзæгдзинад æмæ фидауы хорз хъазтæй, рæсугъд фæндырдзагъдæй, кæфтытæй, зарджытæй. Цалынмæ чындзхæсджытæ чындзы хистæрты размæ æрбахоной, уæдмæ не 'мбæлы фынгæй сыстын, чындзæхсæвæй ацæуын, хъазт фехалын.

23. Чындзхæсджытæ хъуамæ ацæуой æмæ фæс-тæмæ здæхой афоныл, ууыл бацархайæнт сæ хис-тæр æмæ къухылхæцæг. Æрæгмæ куы 'рбаздæхынц, уæд сæм зæрдæ æхсайы, æгъдау фехæлы, стæй чындзæхсæвæй бирæтæ ацæуынц.

24. Чындз хæсгæйæ не 'мбæлы:

— машинæтæ тагъд скъæрын, кæрæдзийæ хицæнтæ кæнын;

— чындзы фæндаг æхгæнын æмæ лыг кæнын;

— чызг давын æмæ æмбæхсын;

— фæндыр æмæ уазæг чызджы æмбæхсын, уыдæтты тыххæй æхца домын;

— хæцæнгарзæй гæрæхтæ кæнын;

— хылкъахæн митæ æмæ тызмæг ныхæстæ;

— чындзы цыртдзæвæнтæм кæнын;

— фæрасыг уæвын;

— хистæрæн хай дæттын;

— къухылхæцæгæй æмæ æмдзуарджынæй æхца домын чындзы дарæс скæныны тыххæй. (Худинаг уæд æндæр æфсæнттæй дæр æхца домын!);

— æнæ чындзхæсджыты хистæрæй чындзы чындзæхсæвы бадтмæ бакæнын (лæппуйы хæдзары).

25. Чыыдзæхсæвы фидауц у ирон фæндыр. Кæстæр фæсивæд хъуамæ хъазты æмдзæгъд кæной, кафой æмæ зарой. Ирон чызгæрвыст æмæ чындзæхсæвы хъуамæ уа ирон æгъдау.

А фæстаг рæстæджы ирон циндзинадмæ æххуырсын байдыдтам алыхуызон музыкантты. Уыдон цæгъдынц æндæр адæмты музыкæ, зарынц æндæр æвзæгтыл. Сæ хъæрахстæй адæм кæрæдзийы дзырд нал фембарынц, хъæлдзæгдзинадæй рауайы æгъдаухæлд, иудзырдæй, арвистон. Уый у цæттæ фыдбылыз ирондзинадæн, нæ цæуы адæмы зæрдæмæ, æмæ йæ мауал кæнæм.

Ирон хъæлдзæгдзинады (чызгæрвысты, чындзхасты, куывды) хъуамæ уа ирон æгъдау, ирон зарæг æмæ ирон кафт. Уым нæ хъæуынц, нæ фидауынц æххуырст музыканттæ æмæ артисттæ. Фæлтау ахуыр кæнæм нæ фæсивæды ирон зарджытæ æмæ кæфтытыл, ирон фæндырæй цæгъдын, цæмæй нæм уа æгъдау, цæмæй ма фесæфа нæ ирон фарн. Артистты фæстæ фæсивæд нал уæнддзысты фæндырæй цæгъдын, кафын æмæ зарын, нæ сæ кæндзысты ахуыр. Нæ циндзинад фидауы адæмæй, адæмы хъæлдзæгдзинадæй, уый у кæстæрты хъомылады хос, æмæ йæ дарддæр афтæ хæссæм царды.

26. Фæндырдзæгъдæг хъуамæ йæ хъус дара хистæртæм. Кувæг куы сыста æмæ куы дзура, уæд йæ фæндыры цагъд бауромæд. Хъæуы æфсарм æмæ æгъдау. Алы хъуыддагæн дæр ис рад æмæ бынат.

27. Чызджы хæдзарæй лæппуйы хæдзармæ æрвыст вæййы хуын æмæ мыдыкъус цайцымæн уидгуытимæ. Хуыны вæййы æртæ чъирийы, кусартæй — хай, нозт.

28.Чындзхæсджытæ заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæйæ æрлæууынц чызджы хæдзары дуармæ. Сæ зарæджы вæййы ахæм ныхæстæ:

Ой, фæцæуæм уæм, фæцæуæм,

Ой, амондджын къах фæхæссæм!

Ой, уе 'хсæв хорз уа, нæ фысымтæ!

Ой, хæрзæмбæлæг ныл сæмбæлæд!

Ой, уæлæ хъæды — давонджын!

Ой, нæ хъуыддæгтæ — амондджын!..

Рацæуынц фысымтæ, сæ къухтæ сын райсынц æмæ сæ бахонынц чындзæхсæвмæ.

Кæстæр фæсивæд æххуыс кæнынц хуындзаутæн хæдзармæ сæ хуын бахæссынæн.

Чындзхæсджыты размæ нæ хъæуы нозт хæссын.

29. Фысымтæ чындзхæсджытæн саразынц хицæн фынг. Хистæрæн сын фæбады фысымтæй æвзæрст адæймаг. Фысымтæй ма цалдæрæй бадынц уазджытимæ. Чындзхæсджыты хистæр хъуамæ бада, кусарты сæр кæм æвæрд вæййы, уым (сæйраг бадты, фысымтимæ).

30. Чындзæхсæвы фынгыл алкæмæн дæр йæ разы æвæрын хъæуы тæбæгъ, агуывзæ, салфеткæ æмæ вилкæ. Сæ разы æнæмæнг хъуамæ уа уырдыглæууæг. Хистæры раз рагацау æвæрæм сыгъдæг тæбæгъы агуывзæтæ (гыццылтæ æмæ стыртæ), цæмæй нуазæнтæ арвита, уый тыххæй.

31. Хистæрты раз вæййы æртæ чъирийы, сæр æмæ бæрзæй — галиуæрдыгæй. Скувыны размæ астæуккаг уæлибæх фæбырын кæнын хъæуы рахизырдæм, уæллаг та — галиуырдæм. Æртæ хистæрмæ вæййы кусартæй кувинæгтæ:

— хистæрмæ — базыг;

— дыккаг хистæрмæ — физонæг æртæ фæрскæй;

— æртыккаг хистæрмæ — физонæг раззаг хуылфыдзаумагттæй.

32. Хистæр куы фæкувы (1-аг гаджидау), уæд бадты адæм иууылдæр бæгъæмсарæй лæууынц æмæ хъусынц. Къухылхæцæг, æмдзуарджын æмæ кæстæр фæсивæд лæууынц хистæрты раз æмæ иууылдæр "оммен" кæнынц.

33. Хистæр скувы æмæ кувæггаг базыг æмæ иу чъи-ри авæры къухылхæцæгмæ, дыккаг хистæр — æмдзуарджынмæ, æртыккаг хистæр — бадты кæсгæртæм.

34. Иу сахаты бæрц куы абадынц, уæд къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын нуазæнтимæ æрбацæуынц хистæртæм, цæмæй сын бар радтой сæ хойы фенынæн æмæ йыл йæ чындздзон дарæс скæнынæн. Чындзхæсджытæ хъуамæ афоныл бацагурой чындзы фыды æмæ йын раарфæ кæной.

35. Чызджы æфсымæр, кæнæ та хæстæгдæр æрвадæлтæй иу нæлгоймаг иунæгæй бацæуы чызгмæ æмæ йын бафæдзæхсы: "Абонæй фæстæмæ дæ цард уыдзæн æндæр хæдзары, æндæр бинонты æхсæн, æмæ нын кадхæссæг у. Хуыцау дæ фæндараст фæкæнæд æмæ амондджын у, дæ цард дæхи фæндиаг уæд!". Уый фæстæ бар ратты чызгыл йæ чындздзон дарæс скæнынæн.

36. Къухылхæцæг кæнæ æмдзуарджын къаффетты аргъ ратты, сæ хойæн йæ чындздзон дарæс чи скодта, уыдонæн.

37. Чындзы, заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ, ракæнынц йæ уатæй.

Уæ, нана, дæ райсомы уатæфснайæг,

Дæ изæры уатгæнæг, дæ уазæджы

Фынгаразæг, дæ кæртфæлгонцгæнæг,

Дæ гæрстæхсæг, дæ итуæвæрæг,

Дæ лыстæгхуыйаг, дæ кæрты фидауц,

Чындзы куы цæуы.

Ратт-ма нын фæндаг йæ райгуырæн хæдзарæй

Йæ цæрæн хæдзармæ.

Зæгъ-ма нын зæрдæбынæй "фæндараст "!

Йæ акъахдзæф иæ райгуырæн хæдзæрæн

Фæуыдзæн амонды хос, йæ бакъахдзæф,

Цы бинонтæм цæуы, уыдонæн фæуыдзæн царды хос.

Дыгуронау та афтæ:

Цæугæ, цæугæ, уæ æрауа-рæйд-уа,

Рауа-уарайда-уай!

Уасгерги 'ма Никкола, финдзи цотæ!

Фæстæмæ имæ гъæуай кæнте!

Гъей, нана, дæ боцхаст кизгæ киндзи ку цæуй!

Де 'зæйрон уатгæнæг,

Дæ сæумон уатесæг,

Де 'зæйрон артгæнæг,

Дæ сæумон артгæнæг киндзи ку цæуй!

Хуарз фæндарастбæл баковæ!

Фæндагбæл фæндараст!

Аци адæми кувд дин ибæл æрцæудзæнæй!

Бууати цардамондæй бацæрдзæнæй!

Йæ рахиз къухыл фæхæцы къухылхæцæг, йæ галиу къухыл чындзхæсджытæй иу чызг, чызджы фарсмæ цæуы æмдзуарджын. Заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ бацæуынц хистæртæм. Бадты адæм иууылдæр сыстынц. Хистæрты раз фысымтæ æрæвæрынц æртæ чъирийы, кусартæй хай æмæ нозт. Хистæртæ сæ скувынц. Фæндараст фæзæгъынц чындзæн, æмæ йæ уый фæстæ заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ машинæмæ ракæнынц. Заргæ фæкæнынц чындзхæссæг кæстæр фæсивæд. Сæ зарды вæййы ахæм ныхæстæ:

Гъей, нæ фысымтæ, хæрзбон!

Гъей, уазджытæ, фæндараст!

Гъей, фæхæссæм æй, фæхæссæм!

Гъей, амондимæ фæцæуæм!

Гъей, ам уын фарн ныууадздзæн!

Гъей, йемæ дæр фæхæсдзæн!

Гъей, амондимæ фæцæрат!

Гъей, нæ фысымтæ, хæрзбон!

Гъей, хайыр нын уа уæ лæвар!

Гъей, æмбæлæг — хæрзæмбæлæг!

Гъей, амондджын цард фæкæнат!

Гъей, уарзонæй фæцæрат!

Урс бæлон уæлдæфы фæуæлгоммæ!

Рараст рæсугъд чызг йæ цæрæндонмæ!

38. Ис ма ахæм æгъдау. Чызджы хæдзары æфсинтæ æрцæттæ кæнынц хуын — сиахсæггаг (æртæ хæбизджыны, дзидзайы хай, карк кæнæ гогыз æмæ нозт). Уыцы хуын хъуамæ райса, лæппуйы хæдзарæн кæнæ мыггагæн сиахс чи у, ахæм адæймаг. Хуын чи æрцæттæ кодта, уыдонæн уый ратты къаффетты аргъ. Уыцы хуынæн сиахс кад скæны йе 'мгæрттимæ дыккаг бон йæ хæдзары кæнæ æндæр ран.

39. Иу æгъдауæн ис аивæн. Усгуры йæ чындзæхсæвы мауал æмбæхсæм. Уадз æмæ хъæлдзæгдзинады уæд кæстæртимæ. Æцæг йæхи, куыд æмбæлы, афтæ дарæд.

40. Лæппуйы хæдзары чындзы бакæнынц фæндырдзæгъдгæ æмæ заргæ хистæрты бадтмæ. Чындз йæ сæрæй æртæ хатты æркувы. Чызджы хæдзарæй цы хуын рарвитынц, уый хистæртæ скувынц. Уый фæстæ чындзы бакæнынц хистæр сылгоймæгтæм, афтæ заргæйæ:

Ой, фæцæуæм уæм, фæцæуæм,

Ой, фарнимæ уæм фæцæуæм.

Ой, амонд немæ фæхæссæм.

Сырддонцъиу бæласæй ратахти,

Бæласы къалиуыл абадти.

Чындздзон чызг хæдзарæй рарасти,

Иннæ хæдзармæ барасти.

Ой, фарн фæцæуы, не 'фсинтæ!

Хæрзæмбæлæг æрбаут,

Уазджыты хæдзармæ бакæнут,

Дзæбæх цæстæй сæм ракæсут!..

Уым чындз æртæ хатты сæрæй æркувы. Хистæр сылгоймæгтæ фæцин кæнынц чындзыл. Ацы ран чындз бирæ нæ фæвæййы. Уый фæстæ фæсивæд, заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ, чындзы бакæнынц йæ уатмæ. Чындз йæ уатмæ бахизы йæ рахиз къахæй. Уым фæсивæд кафынц æмæ зарынц.

41. Нæлгоймагæн чындзимæ акафын уыдис стыр кадыл нымад, æмæ, чындзимæ чи акафа, уый йын æгъдау скæны.

42. Куыд бауынаффæ кæной бинонтæ, уымæ гæсгæ чындзæхсæвы изæрæй, кæнæ та дыккаг бон хызисæг чындзы хыз сисы. Сæрзæды хæцъил (тырыса) бафидар кæны хæдзары къулыл цармæ æввахс (рæбынæй).

43. Чындзæн сыхæгтæй кæнæ хæстæджытæй вæййы кæнгæ мад. Кæнгæ мады хæс хатгай йæхимæ райсы къухылхæцæджы бинойнаг, куыд баныхас кæной, афтæ (вæййы æрмæстдæр иу кæнгæ мад). Кæнгæ мад йæ "чызгæн" хуын æрбахæссы, йæ цæст æм дары æмæ йын амоны ног царды хъуыддæгтæ.

44. Хызисты фæстæ чындзмæ рахæссынц мыды къус. Уаты вæййынц æрмæстдæр сылгоймæгтæ æмæ сывæллæттæ. Къусыл фæхæцы кæнгæ мад, къухылхæцæджы кæнæ æмдзуарджыны бинойнаг. Сылгоймæгтæн радыгай чындз авæры фындзы кæлмæрзæн æмæ мыды хай æд уидыг. Чындзæн йæхицæн дæр æмбæлы ацаходын мыдæй, æрмæст сыгъдæг уидыгæй.

45. Фæстагмæ кæстæр фæсивæд мыды къус аскъæфынц. Къус фæстæмæ афтидæй раттынц хæдзары бинонтæн. Афтид къус балæвар кæнын æмбæлы къухылхæцæгæн.

46. Чындзимæ вæййы чындзæмбæлттæ. Уыдон æхсæв лæппуйы хæдзары баззайынц, дыккаг бон сын лæвæрттæ ракæнынц, æмæ хуындзæуттимæ ацæуынц.

47. Дыккаг бон чындзæн йæ цæгатæй æрбахæссынц хуын. Хуындзæуттæ вæййынц æрыгон фæсивæд — 10-15 адæймаджы — лæппутæ æмæ чызджытæ. Хуындзæуттæй хистæр сылгоймаг радзуры æмæ равдисы чызджы хæдзарæй æрвыст хуын. Хуындзæуттæн саразынц хъазт æмæ фынг. Хæдзары уавæрмæ гæсгæ сын акæнынц кусарт — фыс кæнæ уæрыкк.

48. Хуыны дзаумæтты номхыгъд куы фæдзурынц, уæд чемоданы исчи ныппары йæ худ кæнæ кæлмæрзæн. Уымæн хуынæй кæнынц лæвар (куатæ, фындзы кæлмæрзæн, сæрбæттæн æмæ а.д.), уый у адæмы хъæлдзæггæнæн хос.

49. Чындзæхсæвы чындзы тиу уатмæ куы бацæуы, уæд йемæ бахæссы къафеттæ.

50. Чындзæхсæвы изæрæй сиахс йе 'мгæрттимæ ацæуы йæ каистæм. Бахæссынц лæвар: чындзы мадæн къабайаг æмæ къафеттæ.

51. Чындзæхсæвы хистæрæн бадын кæнын хъæуы, ирон æгъдæуттæ хорз чи зоны, æгъдау раттынмæ рæвдз чи у, ахæм карджын адæймаджы. Хæдзары хицау хистæры бацагуры цалдæр боны раздæр.

Фынгæвæргæйæ, алы хæринаг дæр æвæрын райдайын хъæуы хистæртæй. Хистæртæн сæ разы хъуамæ æнæмæнг уой фæрсчытæ æмæ сины хæйттæ, хицæн тæбæгъы та — уæны хай. Уæнмæ кардæй æвналæн нæй. Хъæуы йæ цалдæр сидты фæстæ фыдызгъæлæй фæхицæн кæнын æмæ хистæры раз æрæвæрын.

52. Алы адæймаджы раз дæр хъуамæ уой агуывзæтæ донæн æмæ нозтæн, тæбæгъ, вилкæ æмæ æндæр хæрыны мигæнæнтæ æмæ къухсæрфæн гæххæтт (салфеткæ).

53. Кувгæйæ, хистæртæ рахиз къухæй хæцынц нуазæныл, галиу къухæй та, цы йæм æмбæлы кусартæй, уыцы кувинагыл. Фынджы хистæр кувы бæгæныйæ.

54. Фынгыл аив нæу карз нозт æмæ хæрынæй кæрæдзимæ хатын. Алчидæр хъуамæ æвдиса йæ хорз æгъдау. Бадты адæмæй чи цы нуазы, уый алкæмæн дæр йæхи бар у. Фыдхæрд æмæ фыднозт — æнæгъдаудзинад.

55. Фынджы бадт æмæ æгъдау хуыздæр уыдзæн, æртæ хистæрæй фæстæмæ иннæтæ хæрзгыццыл куы дзурой, уæд. Дæргъвæтин ныхас нæ фидауы гаджидауы, æмбæлы цыбыр æмæ аив ныхас.

56. Цæмæй фынгыл нæ фыдæлты кад æмæ æгъдау уа, уый тыххæй æмбæлы:

— хистæры æвастæй фынгæй мачи стæд;

— хъазтмæ цæуынмæ бар ратты хистæр;

— тамако мачи дымæд;

— хистæр хъуамæ уайдзæф кæна, чи рæдийы, уыдонæн;

— хъусын хъæуы хистæртæм, уыдонмæ дæлейæ уæлæмæ мачи дзурæд;

— нуазæн фынгмæ куы 'рбахæссой, уæд ныхас кæнын, хæрын æмæ нуазын фæуромын хъæуы, сыстын æмæ кад раттын хъæуы нуазæнæн;

— æдзух дæ зæрдыл лæууæд: ды уазæг дæ æмæ дæ алы ныхас æмæ фезмæлд хъуамæ уой аив; дæхи æнæфсармæй ма равдис;

— йæхи æнæгъдауæй чи æвдисы, уый ма ивар кæнæм карз нозтæй, фæлтау ын хистæр йæ аипп йæ цæстмæ бадарæд;

— хистæрты раз æмбæлы уырдыгыстæг (цины фынгæн уый фæлæууы йæ рахиз фарс). Карз нозт ын ма дæттæм, зонд ын амонæм, ахуыр æй кæнæм ирон æгъдæуттыл. Бадты фæстæ йын хистæртæ раарфæ кæнынц.

57. Бадты кæрон дыккаг кæнæ æртыккаг хистæр арфæ ракæны хистæрæн.

58. Чындзæхсæвы ма кæнæм стыр лæвæрттæ, уымæй ерыс кæнын æгъдау нæ амоны, кæмæн куыд йæ фадат у, афтæ кæнæд.

59. Чындзæхсæвмæ адæм хонын хъæуы бæрцæй, фадатмæ гæсгæ. Аив нæу хуынд адæмы уынгты æмæ уазал бынæтты бадын кæнын, хъуамæ циныл цин кæной зæрдиагæй, зæрдæрухсæй.

60. Чындзхæсджытæй бирæтæ цæуынц сæхи машинæтыл. Æгæр бирæ бавæййынц, æмæ сæрфат нал вæййы. Хуыздæр уаид, рог машинæтæ къаддæр, фæлæ автобусы заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ цæуын. Æгæр тагъд цæуын нæ хъæуы, — уый фыдбылыз хæссы. Нозтджын адæймаг ма тæрæд машинæ.

61. Чындзæхсæвы бадтæй адæм куы сыстынц, уæд сывæллæттæ ныххæлоф кæнынц фынгтыл, алырдæм хæссынц хæрд æмæ нозт. Хуыздæр уаид, уыдонæн рагацау адджинæгтæ раттын, цæмæй фынгтæм ма 'вналой æмæ фыдахуыр ма кæной.

62. Чындзæхсæвы рæстæг бинонтæ (лæппуйы æмæ чызджы хæдзары дæр) бабар кæнынц сыхæгтæй иу адæймагæн, уынаффæгæнæг у, зæгъгæ. Уый йæ хъус дары, цæмæй циндзинад аив æмæ рæсугъддæр ацæуа, уымæ. Уый вæййы сæрæн, адæмы æхсæн кады ном æмæ æгъдау æвæрæг.

63. Худинагыл нымад уæд лæппуйæ, чызгæй кафын нæ комын, нæ зоныны охыл. Хъазты ерыс кæнын хъæуы, хуыздæр кафт æмæ зардæй.

64. Бинонты æхсæн, рæвдауæвдæтты æмæ ахуырады бынæтты ахуыр кæнын хъæуы нæ кæстæрты кафын æмæ зарын, нæ хорз æгъдæуттæ зонын æмæ æххæст кæнын.

65. Адæймагмæ хъуамæ уа æгъдау æмæ æфсарм, уæд йæ фæстæ ныууадздзæн хорз цот, кад æмæ хорздзинад. Уый уыдзæн йæ кæстæртæн, йæ мыггагæн, ирон адæмæн фæзминаг хъуыдцаг, нæ царды бындур.

Сейчас на сайте: 1

Гостей: 1

Пользователей: 0